Rituelen spelen een belangrijke rol bij verschillende gebeurtenissen in ons leven. Ook bij overlijden helpen rituelen het afscheid een klein beetje makkelijker maken. De rituelen geven een gevoel van verbinding en bieden troost. Vaak vinden deze rituelen plaats direct nadat een geliefde is overleden en tijdens de uitvaart. Rouwrituelen kunnen steun bieden in de periode daarna.
Afscheidsrituelen
Van oudsher speelde in Nederland de Christelijke kerk een grote rol bij afscheidsrituelen. Voor vele gelovigen zijn deze rituelen nog steeds belangrijk. Daarnaast kent Nederland veel ‘nieuwe’ gelovigen die hun eigen rituelen meenemen. Maar de afscheidsrituelen hoeven niet verbonden te zijn aan een geloof. Ook voor niet gelovigen bieden rituelen steun.
1. Rituelen binnen de Christelijke kerk
Een uitvaart binnen de Christelijke kerk bestaat uit een kerkdienst waarin de overledene wordt herdacht en een moment bij het graf. Tijdens de kerkdienst zijn er vaak terugkerende rituelen, maar ook bij het graf voert de voorganger rituelen uit.
In de Katholieke kerk is altijd veel ruimte voor rituelen met kaarsen, wierook en wijwater geweest. Tegenwoordig is het daarbij vaak ook gebruikelijk dat rondom de kist tekeningen van kinderen en/of kleinkinderen worden geplaatst. Aan het begin van de dienst wordt de kist met wijwater besprenkeld, daarna volgt een mooie en liefdevolle dienst waarbij ook liederen worden gezongen. Bij het graf volgen er meerdere rituelen zoals het bewieroken van de kist en het uitspreken van een liturgische tekst. Katholieken worden begraven in gewijde grond. Dit kan bijvoorbeeld zijn op een aparte Katholieke begraafplaats of op een apart deel van een algemene begraafplaats.
De Protestantse kerk is soberder en de rituelen zijn dit ook. Vroeger was het bijvoorbeeld niet gebruikelijk om kaarsen te branden en ook bloemen waren niet gepast. Voor een deel van de protestanten is dit nog steeds zo, maar tegenwoordig is er vaker wel ruimte voor kaarsen en bloemen. Tijdens de dienst is er met name aandacht voor Bijbelse teksten passend bij het overlijden. Protestanten worden meestal begraven op een algemene begraafplaats of op het kerkhof van hun kerk.
2. Overige religieuze rituelen
Het Katholieke geloof en het Protestantse geloof zijn inmiddels niet meer de enige geloofsovertuigingen in Nederland. Ook de Islam en bijvoorbeeld het Boeddhisme hebben een plek in Nederland gekregen. Dat brengt nieuwe rituelen met zich mee. Ook protestanten uit bijvoorbeeld het Caribische gebied nemen eigen gebruiken mee. U leest daarover meer in het artikel over rouwen in andere culturen. Het ‘andere’ verwijst hierin vooral naar hoe het vroeger was, want zo anders is het tegenwoordig niet meer.
4. Niet religieuze persoonlijk herdenking
Tegenwoordig kennen kerken veel minder leden, daardoor is er ruimte voor nieuwe afscheidsrituelen. Meer mensen worden bijvoorbeeld gecremeerd en wanneer er toch wordt gekozen voor een begrafenis is de herdenking in een aula, in plaats van in de kerk. Tijdens de herdenking worden er door familieleden en vrienden toespraken gehouden of herinneringen opgehaald. Ook wordt er muziek gedraaid, bij voorkeur de favoriete muziek van de overledene. In veel crematoria is er een scherm waarop foto’s en video’s kunnen worden afgespeeld. Zo is de herdenking meer dan een moment om verdriet te delen, ook worden er mooie herinneringen boven gehaald en het leven van de overledene gevierd.
Naast muziek die past bij de overledene, zijn er veel mooie liedjes voor tijdens de begrafenis. Deze zijn gaan over verlies en verdriet, maar ook over liefde. Naast een toespraak kunt u er ook voor kiezen om een gedicht voor te dragen tijdens de begrafenis.
4. Afscheidsborrel
De koffie met cake die vroeger na afloop van een begrafenis of crematie gebruikelijk was, is tegenwoordig niet meer zo standaard. Vaak wordt er gekozen voor iets dat beter bij de overledene past, zoals een schaal bitterballen en een biertje. Soms wenst de overledene dat de familie en vrienden na afloop van de uitvaart samen gaan dineren, om zo naast het verdriet ook ruimte te bieden aan een gezellig samenzijn.
5. Voorbereiden op de dood
Vooral wanneer iemand ziek is, bedenkt hij of zij vaak zelf hoe de ceremonie wordt vormgegeven. Welke kist, welke muziek en welk eten en drinken. Soms zoeken ze zelfs al een plekje voor hun graf uit en ook vaak al de grafsteen. Deze voorbereiding gaat hand in hand met het accepteren van de naderende dood. Voor familie en vrienden kan het ook steun geven in deze verdrietige tijd.
6. Bloemen met een betekenis
Bloemen hebben een speciale plek binnen begrafenissen. Zoals gezegd zijn ze niet in alle religies passend, maar vaak zijn ze dat wel. Bloemen helpen uit te drukken wat moeilijk in woorden is om te zetten. De keuze voor bloemen is heel persoonlijk, kies bijvoorbeeld de lievelingsbloemen van de overledenen of haal inspiratie uit dit overzicht met de betekenis van bloemen.
7. Afscheidsrituelen voor kinderen
Omdat jonge kinderen de dood soms niet goed begrijpen, kan er voor hen ook een betekenis aan worden gegeven met behulp van bepaalde rituelen. Denk bijvoorbeeld aan het versieren van de kist (eventueel tijdens de uitvaart), het helpen bij het aansteken van kaarsen of het maken van een tekening of knutselwerkje om in de kist te doen.
Rouwrituelen
Naast de afscheidsrituelen tijdens de uitvaart, zijn er ook veel rouwrituelen die helpen bij het geven van een plekje aan het verdriet en aan het gemis. Langzaam leert u de overledene los te laten, terwijl de herinneringen levend blijven. De rituelen kunnen groot zijn, maar het zit hem ook in de kleine dingen, zoals:
- een foto van de overledene neerzetten in huis;
- een kaarsje branden (eventueel bij de foto);
- het inrichten van een altaartje;
- het graf bezoeken, of het bezoeken van de plek waar as is verstrooid;
- iets bij u dragen dat van de overledene was, zoals een oud sieraad;
- tastbare herinneringen maken zoals een speciaal fotoalbum of een doosje vol herinneringen. Een andere mooie tastbare herinnering is een gedenksieraad (met eventueel een plukje haar) of een assieraad met as, eventueel met een persoonlijke gravure.
Naast deze kleine rituelen, kunt u grotere rituelen uitvoeren op speciale herdenkingsdagen. Op deze dagen staat u extra stil bij de mooie herinneringen samen. De geboortedag en/of de sterfdatum kunnen mooie momenten zijn voor herdenkingsdagen. Kom samen met familie en vrienden en haal samen mooie herinneringen op, bezoek samen het graf en wanneer het passend is, eet samen een gebakje of drink een borrel.
Binnen de kerk zijn er ook speciale herdenkingsdagen. Zo kent de Katholieke kerk bijvoorbeeld Allerzielen op 2 november. Allerzielen gaat vaak samen met lichtjesavonden waar op een sfeervolle en symbolische manier de doden worden herdacht. Daarnaast hebben veel kerkgemeenschappen hun eigen rituelen. Zoals een speciale kerkdienst aan het einde van het kerkelijke jaar waarin alle overledenen van dat jaar worden herdacht.
